Làng đá chống phỉ - di tích trăm năm nơi biên ải

Pháo đài đá ngăn phỉ cướp bóc

Từ thành phố Lạng Sơn vào đến xã Xuất Lễ  (huyện Cao Lộc) theo tỉnh lộ 235.  Con đường vô số ổ voi, ổ trâu, sau nhiều giờ nhẫn lại thì chúng tôi cũng tìm được đến làng đá Thạch Khuyên - một ngôi làng cổ ở vùng biên với nhiều trầm tích của lịch sử gây dựng.

Ông Tàng Văn Hảo (sinh năm 1957) với hơn 30 năm làm Trưởng thôn và Bí thư chi bộ  của Thạch Khuyên chia sẻ: "Tôi được bố mình là cụ Tàng Văn U nếu còn sống giờ cũng hơn trăm tuổi rồi kể lại : Trước kia  thôn của của chúng tôi người dân chịu khó làm ăn, xung quanh làng là đồng ruộng tốt, cấy lúa được 2 vụ, trồng 1 vụ ngô, thóc ngô nhiều, bà con trăn nuôi mát tay nên trâu, lợn, gà, dê trong làng cũng nhiều lắm, xóm làng sung túc bình yên.

Do có của ăn của để, nên nhiều nhóm phỉ ở bên kia biên giới thường xuyên tập kích vào Thạch Khuyên để cướp bóc, làm cho bà con rất lo sợ mỗi khi bị phỉ tấn công. Đến năm 1850 thì một người làm quan cai quản làng có tên là Vi Linh Xương, đã quyết định xây một lũy đá bao quanh làng lại, để bảo vệ dân làng trước sự tấn công của bọn phỉ. Năm 1854, sau 4 năm thi công ròng rã với sự tham gia của hàng trăm lượt dân công, công trình lũy đá bảo vệ làng cũng đã hoàn thành. “Làng của chúng tôi có tên là Thạch Khuyên từ đó, Thạch có nghĩa là đá, Khuyên có nghĩa là vòng tròn, một bức tường đá vòng tròn quanh làng, để bảo vệ tính mạng và tài sản của người dân từ đó” - ông Tàng văn Hảo chia sẻ.

Ông Tàng Văn Hảo bên bức tường đá cổ trước nhà mình.

Chỉ những chứng tích của bức tường đá kiên cố còn sót lại ngay trước cửa nhà mình, ông Hảo cho biết: Về quy mô của tường đá có móng rộng 3m, chiều cao 5m, bên trên mặt tường người dân đi tuần được, đỉnh cao nhất được rào bằng gai tre, gai bồ kết, để ngăn không cho phỉ trèo lên. Ngoài ra trên tường thành còn chuẩn bị nhiều đống đá to bằng củ đậu, hoặc bằng quả bưởi… để khi bị phỉ tấn công thì đó chính là vũ khí, bà con dân làng dùng đá đó để ném trả. Từ năm 1854 khi xây xong tường đá quanh làng, lũ phỉ cũng đã rất nhiều lần tấn công nhưng chúng đều bó tay trước bức tường đá kiên cố cùng sự quyết tâm chống trả để bảo vệ tài sản của dân làng.

Một góc của bức tường bao quanh làng Thạch Khuyên.

Về kết cầu của bức tường đá ở Thạch Khuyên cũng vô cùng kỳ lạ, những người xây dựng chỉ dùng đá để xếp chồng lên nhau, mà không sử dụng bất cứ vật liệu kết dính nào. Có những viên đá lớn to như cái thúng, to như con bò, cũng có những viên đá nhỏ chỉ bằng cái mũ trẻ con. Tổng thể chiều dài của vòng tròn tường đá là hơn 1.000m. Hiện những dãy tường đá vẫn đứng vững sau 170 năm tồn tại, mặc cho rêu mốc và dây leo tấn công suốt 4 mùa. 

Khôi phục vẻ đẹp đang xuống cấp, gắn kết du lịch để bảo tồn làng đá

Theo những người cao niên ở thôn Thạch Khuyên thì công trình tường đá được bảo tồn gần như nguyên trạng. Đến năm 1949 trong kháng chiến chống Pháp, khu vực Ba Sơn được giải phóng bởi đội du kích Ba Sơn, từ đó cuộc sống của người dân yên ổn không lo bị phỉ tấn công nữa, bà con trong làng đã bắt đầu lấy đá ở tường thành về để xây nhà, xây chuồng trại, tường đã không còn được nguyên vẹn và đã xuống cấp dần theo năm tháng.    

Làng Thạch Khuyên hiện nay có 115 hộ dân với 532 nhân khẩu, dân cư chủ yếu là đồng bào Nùng, chiếm 60% số dân của cả thôn. Toàn thôn hiện còn 18 ngôi nhà trình tường và một số đoạn tường rào bằng đá người dân vẫn đang sử dụng. Hàng năm, chính quyền xã Xuất Lễ tổ chức tuyên truyền động viên đến người dân về việc gìn giữ vệ sinh môi trường, vận động các gia đình xếp những viên đá mới thay thế viên cũ hỏng để góp phần gìn giữ lâu dài vẻ đẹp của làng đá. Tuy nhiên, vẻ đẹp của làng đá cổ này vẫn đang đứng trước nguy cơ "mai một" vì tốc độ xây dựng bê tông hóa theo nhu cầu phát triển kinh tế và nhà ở của dân làng.

Bà Hà Thị Bê trước ngôi nhà trình tường của gia đình trong làng Thạch Khuyên.

Chia sẻ về những khó khăn trong công tác bảo tồn làng đá cổ Thạch Khuyên, anh Lương Văn Bạc - công chức văn hóa xã Xuất Lễ cho biết: “Do nguồn lực của xã hạn hẹp, làng cổ này vẫn chưa được xếp hạng di tích nên việc bảo tồn và phát huy giá trị làng đá cổ rất khó khăn. Bên cạnh đó, các ngôi nhà cổ trình tường cùng các công trình bằng đá là sở hữu của các gia đình, họ có quyền sửa chữa, cải tạo để đảm bảo điều kiện cư trú nên chúng tôi cũng khó vận động họ giữ lại”.

Thời gian qua, UBND huyện Cao Lộc đã tổ chức nhiều cuộc khảo sát để xem xét, nghiên cứu khai thác tiềm năng du lịch tại đây, Bên cạnh đó, huyện cũng đã giới thiệu kết nối làng đá Thạch Khuyên với các điểm du lịch khác trong huyện (theo tuyến trung tâm huyện Cao Lộc – xã Hải Yến – xã Cao Lâu (dệt thổ cẩm truyền thống) – xã Xuất Lễ (làng đá Thạch Khuyên) – Khu du lịch Mẫu Sơn) trong giai đoạn từ năm 2020 – 2025, tầm nhìn đến năm 2030, trong đó hình thành ý tưởng xây dựng kế hoạch về bảo tồn và phát huy "Làng phòng thủ, nhà pháo đài – Làng đá Thạch Khuyên".

Anh Lương Văn Bạc cho biết: “Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ tổ chức các hoạt động quảng bá, kêu gọi các tổ chức, cá nhân đầu tư xây dựng, cải tạo cảnh quan làng đá; tham mưu cho huyện để có những chính sách, giải pháp bảo tồn những ngôi nhà cổ. Đồng thời tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức để người dân địa phương có ý thức gìn giữ, bảo tồn những di sản quý báu đó. Đặc biệt ở Thạch Khuyên có thể phát triển du lịch cộng đồng, vì người ở đây có đầu óc kinh doanh rất tốt”.

Thời gian chưa xảy ra dịch Covid -19  đã có rất nhiều đoàn khách du lịch quốc tế tìm vào làng đá để tham quan, họ vô cùng kinh ngạc khi biết rằng tường đá ở đây chỉ là những viên đá mồ côi xếp lại, nhưng do trong làng chưa có cơ sở lưu trú nên khách chỉ đến tham quan xong rồi đi. 

Những ngôi nhà trình tường và bức tường bằng đá còn lại của làng Thạch Khuyên.

Những ngôi nhà trình tường và các công trình bằng đá đã tồn tại, chở che các thế hệ người dân Thạch Khuyên qua thăng trầm lịch sử. Đây là nguồn tài nguyên văn hóa quý giá để huyện Cao Lộc nói riêng và tỉnh Lạng Sơn nói chung khai thác, phát triển du lịch, đóng góp vào sự phát triển kinh tế – xã hội của địa phương. Do vậy, việc bảo tồn phục dựng làng đá để tạo ra một điểm nhấn như là một sản phẩm du lịch ấn tượng ở vùng biên ải.