Người Mông dệt hồn dân tộc qua những hoạ tiết trang trí trên thổ cẩm

Gái đẹp không biết làm lanh cũng xấu
Muốn có một bộ váy áo đẹp thì cần có vải tốt, vải của người Mông được tạo nên từ cây lanh. Bao đời nay, đồng bào dân tộc Mông vẫn có câu truyền khẩu: “Gái đẹp không biết làm lanh cũng xấu/Gái ngoan không biết cầm kim cũng hư”. Câu nói ấy được những người con gái dân tộc Mông khắc cốt ghi tâm, từ thế hệ này nối tiếp thế hệ kia. Bởi lẽ, để làm ra được một bộ váy áo đẹp, người phụ nữ Mông phải cần tới hơn 40 công đoạn. Và một cô gái Mông lý tưởng, vẻ đẹp bên ngoài chỉ là yếu tố phụ, một cô gái đẹp là phải biết trồng lanh dệt vải, thêu thùa, khâu vá. 

Phụ nữ dân tộc Mông thu hoạch lanh. 

Cây lanh được trồng cuối tháng 2, đầu tháng 3 và thu hoạch cuối tháng 6, đầu tháng 7. Lúc này, người phụ nữ Mông bắt đầu công đoạn chính là tước vỏ lanh thành sợi, công việc này đòi hỏi sự khéo léo, cẩn thận để không làm đứt sợi, tước xong cho vào cối giã, nguyên tắc là giã cho đến khi các sợi lanh trở nên mềm mại, trơn tru, tơi ra không còn khô cứng. Sau đó sẽ tiến hành nối sợi, đây là công đoạn khó khăn và tốn nhiều thời gian nhất. Người phụ nữ Mông phải tước từng sợi nhỏ bằng tay rồi nối lại theo khoảng cách có độ dài tương ứng bằng nhau, các sợi lanh được nối tỉ mỉ, gốc nối với gốc, ngọn nối với ngọn, rồi cuốn thành cuộn sợi mịn màng. Nhìn cách nối những sợi lanh mới thấy hết sự tỉ mỉ, kiên nhẫn của những người phụ Mông.  
Trước đây, khi chưa có vải thô sẵn, người phụ nữ dân tộc Mông phải tự trồng lanh, dệt vải để làm nguyên liệu may váy áo, vì vậy mà công việc luôn chân luôn tay, cuộn lanh trở thành vật bất ly thân trên những đôi tay nhuộm xanh màu chàm bất kể lúc nghỉ ngơi hay trên đường đi chợ, đi nương.
Một phụ nữ Mông đẹp tức là phải chăm chỉ, chịu khó dù bất cứ ở đâu dù là trong phiên chợ đông đúc hay khi đi trên đường lúc nào cũng luôn tay se lanh, nối lanh…. Đây là công việc không những thể hiện sự khéo tay, chăm chỉ mà còn là tiêu chí đánh giá tài năng, đạo đức, phẩm chất và cách làm ăn của người phụ nữ Mông.
Bộ váy áo biết kể chuyện
Lanh sau khi giã sợi, nối sợi, kéo sợi, quay sợi, nấu sợi, làm trắng, chà bóng sợi rồi lên khung dệt vải. Vải lanh dùng may váy rất đẹp, váy được trang trí đẹp cũng là thước đo độ khéo tay và tâm hồn phong phú của phụ nữ Mông. Ngay từ khi còn nhỏ, các bé gái đã cùng mẹ dệt lanh, học thêu, vẽ sáp ong lên váy áo. Không có một khuôn mẫu nhất định, với sự quan sát tinh tế, bằng trí tưởng tượng, đôi tay khéo léo, những người phụ nữ Mông đã không ngừng sáng tạo ra những hình khối, họa tiết, vẽ sáp ong, phối màu chỉ thêu họa tiết trang trí để tạo ra những chiếc váy đẹp độc đáo của riêng mình. Mỗi chiếc váy làm ra, thể hiện sự cần cù, chăm chỉ, đôi bàn tay khéo léo, nó còn phản ánh những giá trị văn hóa, thẩm mỹ, góp phần tạo thêm sự phong phú, đa dạng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Mông. 

Hoa văn thổ cẩm của người Mông được các thế hệ sau tiếp nối bằng phương pháp truyền khẩu.

Hoa văn là yếu tố quan trọng nhất tạo nên vẻ đẹp trang phục người Mông nhưng không có một cuốn sách nào hướng dẫn chi tiết về nghệ thuật vẽ hoa văn trên trang phục. Những hoa văn đó được truyền khẩu, truyền tay từ mẹ sang con, các thế hệ nối tiếp nhau ghi nhớ và gìn giữ từng công đoạn, cách thức, kỹ thuật và cả những bí quyết riêng của mỗi người. Qua hàng trăm năm, người Mông đã cùng nhau gìn giữ và sáng tạo một nghệ thuật ấn tượng về tạo hoa văn trên trang phục thành những tác phẩm đẹp, khiến chúng ta phải ngạc nhiên và khâm phục. 
Có thể nói, đối với người Mông, trang phục của phụ nữ có ý nghĩa không chỉ bảo vệ sức khỏe, che thân mà còn ẩn chứa nét riêng để làm đẹp và phân loại các dân tộc Mông khác. Đặc biệt, họa tiết trong trang phục còn mang đậm ý nghĩa tâm linh, là thước đo chuẩn mực xã hội, thể hiện rõ cá tính, cái độc đáo, không bị hòa lẫn trong các hoa văn dân tộc khác. Nó thực sự có hồn cốt riêng, một câu chuyện riêng mà người mặc nó muốn truyền tải đến người xem.
Dệt hồn dân tộc trên vải lanh
Để tạo hoa văn, người Mông dùng sáp ong vẽ trên vải; sáp ong luôn phải đun ở nhiệt độ cao từ 70-80 độ C mới không bị khô. Bút để vẽ là một thanh tre hoặc gỗ dài từ 7-10cm, đầu ngòi bút là 3 lá đồng hình tam giác, ngòi bút càng mỏng thì hoa văn càng đẹp và dễ vẽ. 
Vẽ xong đem nhuộm chàm, nhuộm càng kỹ thì màu càng đậm, do có sáp ong bảo vệ nên các hoa văn không bị lẫn màu chàm. Nhuộm xong, đem nhúng vải vào nước nóng cho sáp tan chảy, lúc này vải sẽ lộ phần họa tiết đã vẽ, màu trắng trên nền chàm. Cuối cùng cán cho tấm vải được phẳng, mịn, các sợi dọc ngang cách đều. Phụ nữ Mông ngồi trên phiến đá dùng một cây gỗ tròn dài lăn đi lăn lại trên tấm vải giúp vải bóng láng ánh kim có thể may quần áo, váy và cả địu trẻ con...

Có thể nói hoa văn, họa tiết là yếu tố quan trọng nhất tạo nên vẻ đẹp mộc mạc trong trang phục Mông. Nó bắt nguồn từ các câu chuyện cổ, thơ ca về cội nguồn dân tộc, phong cảnh thiên nhiên nơi người Mông sinh sống, các loại cây trồng, vật nuôi và sản phẩm nông nghiệp quen thuộc. Thường thấy các họa tiết dưới dạng ô nằm ngang với đường viền là hình vuông, chữ thập, đinh, công cách quãng kết hợp với hình quả trám, tam giác, tròn, xoáy đơn, xoáy kép (dấu móc hoặc chữ S), răng cưa, đường cong, đường lượn sóng...; bên trong là các hình ngôi sao năm cánh - sáu cánh - tám cánh, hoa bí, hoa mận, hoa đào, hoa sen, mạng nhện, cánh bướm, vảy cá, lá ngải cứu, cành tùng, núi sông, con ốc, con rắn, sừng dê...

Một số hoạ tiết trên thổ cẩm của người Mông.

Những họa tiết này đều có màu sắc tươi sáng, nhất là màu đỏ vừa tạo cảm giác ấm áp, hưng phấn cho người mặc khi đi giữa rừng, trên núi cao, vực thẳm trong điều kiện khí hậu lạnh lẽo khiến người Mông dù là người Mông Đen hay Trắng, Hoa, Đỏ đều nổi bật, đặc biệt trước đám đông, đi nương rẫy, chợ hay lễ hội.