Kinh tế tập thể, hợp tác xã - thực tiễn phát triển trên thế giới và Việt Nam

Ở Việt Nam, kinh tế tập thể, HTX đã có sự đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả, góp phần xây dựng nông thôn mới, bảo đảm an sinh, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, từng bước khẳng định vị trí, vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc dân, tuy nhiên, so với yêu cầu thì vẫn còn còn nhiều hạn chế. Để đẩy mạnh sự phát triển của kinh tế tập thể, HTX trong thời gian tới cần quán triệt sâu sắc các quan điểm của Đảng, thực hiện đồng bộ các giải pháp, trong đó cần sớm sửa đổi, bổ sung Luật HTX năm 2012.

Quan điểm của Đảng ta về vị trí, vai trò của kinh tế tập thể, HTX
Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là chủ trương lớn của Đảng ta, trong đó kinh tế tập thể được xác định là động lực quan trọng của nền kinh tế quốc dân. Vì vậy, kinh tế tập thể, HTX luôn là vấn đề được Đảng ta hết sức quan tâm trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Các kỳ đại hội của Đảng đều đánh giá cao vị trí, vai trò của kinh tế tập thể, nhất là từ khi đổi mới đến nay. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng (tháng 12/1986) là Đại hội đề ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước đã khẳng định: “Kinh tế Xã hội Chủ nghĩa bao gồm khu vực quốc doanh và khu vực tập thể”(1); Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (tháng 6/1991) đã thông qua Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội đã yêu cầu: “Tiếp tục đổi mới và kiện toàn kinh tế tập thể theo nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, bình đẳng, phát huy và kết hợp hài hòa sức mạnh của tập thể và của xã viên. Phát triển các hình thức đa dạng và mở rộng các hình thức kinh tế tập thể trong nông nghiệp, tiểu, thủ công nghiệp, mua bán, tín dụng (nông thôn) ở những nơi cần thiết và có điều kiện”(2); “Kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân”(3); Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng (tháng 6, 7/1996) tổng kết 10 năm thực hiện công cuộc đổi mới tiếp tục khẳng định: “Kinh tế nhà nước thực hiện tốt vai trò chủ đạo và cùng với kinh tế HTX trở thành nền tảng trong nền kinh tế”(4); Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng (tháng 04/2001) đã nhìn lại thế kỷ XX, đánh giá 5 năm thực hiện Nghị quyết Đại hội VIII, nhìn lại 15 năm đổi mới và kiên định quan điểm: “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc”(5), “kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân”(6), “Kinh tế tập thể phát triển với nhiều hình thức hợp tác đa dạng, trong đó HTX là nòng cốt”(7). Đặc biệt trong nhiệm kỳ Đại hội IX của Đảng, Hội nghị lần thứ Năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã ban hành Nghị quyết số 13-NQ/TW, ngày 18/3/2002 về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng (tháng 04/2006) tiếp tục khẳng định quan điểm về kinh tế tập thể của Đại hội IX: “Kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân”(8); Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng (tháng 01/2011) đã thông qua Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa Xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011). Cương lĩnh xác định rõ: “Kinh tế tập thể không ngừng được củng cố và phát triển. Kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân”(9); Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng (tháng 01/2016) đã nhìn lại 30 năm đổi mới và một lần nữa khẳng định: “Tiếp tục đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của kinh tế tập thể, kinh tế HTX”(10). 

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng (tháng 01/2021) có ý nghĩa chính trị đặc biệt quan trọng của đất nước, khẳng định khát vọng phồn vinh của dân tộc. Đại hội tiếp tục khẳng định: “kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác không ngừng được củng cố, phát triển”(11); và chỉ rõ: “Kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác, các HTX, tổ hợp tác có vai trò cung cấp dịch vụ cho các thành viên; liên kết phối hợp sản xuất, kinh doanh, bảo vệ lợi ích và tạo điều kiện để các thành viên nâng cao năng suất, hiệu quả sản xuất, kinh doanh, phát triển bền vững. Tăng cường liên kết giữa các HTX, hình thành các hiệp hội, liên hiệp HTX”(12).
Sau 20 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khoá IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, tại Hội nghị lần thứ năm, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16/6/2022 về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới. Một trong những quan điểm cơ bản về kinh tế tập thể đã được Nghị quyết khẳng định: “Kinh tế tập thể là thành phần kinh tế quan trọng, phải được củng cố và phát triển cùng kinh tế Nhà nước trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân”(13).
Có thể nói quan điểm của Đảng ta về vị trí, vai trò của kinh tế tập thể, hợp tác xã được xuyên suốt qua các kỳ đại hội, đặc biệt có hai nghị quyết riêng chỉ đạo đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể (Nghị quyết số 13-NQ/TW, ngày 18/3/2002 và Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16/6/2022). Đó chính là những cơ sở chính trị quan trọng cho sự đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, HTX ở nước ta.
Kinh tế tập thể, HTX trên thế giới
Theo Liên Hợp quốc, kinh tế tập thể, HTX trên thế giới đã có lịch sử hình thành và phát triển hơn 200 năm. Trong bối cảnh mới, việc vận hành kinh doanh như thông thường sẽ không phù hợp. Mô hình hợp tác xã có thể hợp tác tất cả các bên, theo cách tiếp cận toàn xã hội, để xây dựng lại tốt hơn, nâng cao khả năng tự phục hồi trong bối cảnh mới, góp phần giải quyết các thách thức kinh tế và xã hội, đồng thời tạo ra các giải pháp thay thế mới cho tương lai.
Theo báo cáo năm 2021 của Liên minh HTX quốc tế (ICA), HTX liên tục phát triển ở các nước phát triển và đang phát triển. Đến nay có hơn 3 triệu hợp tác xã, đóng góp hơn 10% GDP và bảo đảm đời sống cho hơn một nửa dân số thế giới.

Thực tiễn mô hình phát triển HTX trên thế giới: Hầu hết hộ nông dân tham gia thành viên HTX; các HTX đều thực hiện đúng bản chất, giá trị và nguyên tắc có tính phổ biến trong hoạt động và quản trị, đó là tự nguyện, tự lực, tự chịu trách nhiệm, dân chủ, bình đẳng và đoàn kết, mỗi thành viên là một phiếu bầu, quan tâm đến cộng đồng; vai trò của HTX là chủ thể quan trọng đóng góp cho mục tiêu phát triển bền vững, xóa đói, giảm nghèo, bình đẳng giới, tạo việc làm, phát triển kinh tế bao trùm, chuyển đổi kinh tế và lao động phi chính thức sang chính thức, thích ứng biến đổi khí hậu, chuyển đổi số, xây dựng xã hội học tập; Chính phủ các nước thường xuyên hoàn thiện khung khổ pháp luật và áp dụng chính sách hỗ trợ HTX phát triển, cùng với củng cố Liên minh hợp tác xã quốc gia để thực hiện chức năng đại diện, bảo vệ, chăm lo HTX thành viên.
Để thúc đẩy mô hình HTX phát triển hơn nữa, Đại hội đồng Liên Hợp quốc đã khuyến khích các quốc gia xem xét cải thiện hoặc thiết lập những chính sách mới để tạo môi trường pháp lý thuận lợi thúc đẩy sự phát triển và tăng trưởng của hợp tác xã, đặc biệt là trong các lĩnh vực tiếp cận vốn, quyền tự chủ, khả năng cạnh tranh và đánh thuế công bằng. 
Để khẳng định vị trí, vai trò của mô hình HTX trong những đóng góp to lớn của nó đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, từ năm 2006, Liên minh HTX quốc tế (ICA) bắt đầu triển khai dự án “300 HTX lớn nhất toàn cầu”. Đáng chú ý là trong 300 HTX lớn nhất toàn cầu được xếp hạng theo doanh thu thì có tới 107 HTX trong lĩnh vực nông nghiệp, lâm nghiệp và công nghiệp thực phẩm chiếm tới 34,7%; các HTX của Châu Âu chiếm tới 55% trong danh sách 300 HTX lớn nhất toàn cầu (166 HTX). Dự án này là một minh chứng rõ nét rằng mô hình hợp tác xã đang phát triển mạnh mẽ trên thị trường toàn cầu, hoàn toàn phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, khẳng định sự ưu việt của mô hình HTX về khía cạnh xã hội và phát triển cộng đồng.
Kinh tế tập thể, HTX ở Việt Nam
Kinh tế tập thể, HTX ở nước ta đã có bề dày lịch sử hình thành và phát triển gần 70 năm, có nhiều đóng góp cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Từ khi đổi mới đến nay, kinh tế tập thể, HTX tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Việc thống nhất nhận thức và quan điểm phát triển, tạo tâm lý xã hội thuận tiện cho kinh tế tập thể, HTX phát triển đã đạt được một số kết quả bước đầu quan trọng. Việc xác lập môi trường thể chế và ban hành các cơ chế, chính sách hỗ trợ cho phát triển kinh tế tập thể, HTX đã từng bước được bổ sung, hoàn thiện. Khu vực kinh tế tập thể, hợp tác xã đã có bước phát triển mới về chất và lượng, đã khắc phục được tình trạng yếu kém kéo dài và ngày càng khẳng định được tiềm năng, triển vọng phát triển trong tương lai. 

Theo số liệu của Liên minh HTX Việt Nam (VCA), việc chuyển đổi, tổ chức lại các HTX theo quy định của Luật HTX cơ bản được hoàn thành, nhiều hợp tác xã được thành lập. Các hợp tác xã cũ đang hoạt động đã cơ bản chuyển đổi theo Luật HTX năm 2003 và Luật HTX năm 2012. 
Bên cạnh việc chuyển đổi, tổ chức lại các HTX cũ, công tác vận động, hướng dẫn thành lập các HTX mới cũng có kết quả tốt. Trong 20 năm qua, cả nước đã có 37.810 HTX mới được thành lập, giải thể khoảng 21.390 HTX. Số HTX thành lập mới chủ yếu trong lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp, thương mại, dịch vụ và tập trung chủ yếu ở các thành phố lớn, các tỉnh Nam bộ, Bắc Trung bộ và một số tỉnh trung du miền núi phía Bắc, Tây Nguyên.
Số lượng HTX tăng, hoạt động đa dạng trên các lĩnh vực của nền kinh tế. Đến ngày 31/12/2021, cả nước có khoảng 27.342 HTX, tăng 16.420 HTX (gấp 2,5 lần) so với năm 2001; khu vực HTX thu hút gần 6 triệu thành viên và tạo việc làm cho gần 1 triệu người lao động. Trong tổng số 27.748 HTX, HTX nông nghiệp chiếm 67,03%; HTX thương mại, dịch vụ chiếm 7,49%; HTX công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp chiếm 9,05%; HTX giao thông vận tải chiếm 6,7%; Quỹ tín dụng nhân dân chiếm 4,26%; hợp tác xã xây dựng, sản xuất vật liệu xây dựng chiếm 3,23%, hợp tác xã môi trường chiếm 1,75% và 118 khác chiếm 0,43%. Đặc biệt, cả nước có 1.700 HTX ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất, 3.219 HTX sản xuất gắn với chuỗi giá trị, tăng 6,8 lần so với năm 2015. Số lượng HTX, liên hiệp HTX có quy mô vừa và lớn ngày càng tăng; đến cuối năm 2020, cả nước có hơn 500 HTX, liên hiệp HTX có quy mô hơn 300 thành viên, tổng nguồn vốn từ 5 tỷ đồng trở lên (tăng 4 lần so với giai đoạn 2011 - 2015). 
Trình độ cán bộ quản lý HTX được nâng cao rõ rệt, đội ngũ cán bộ quản lý từng bước được trẻ hóa. Tính cuối năm 2021, tỷ lệ cán bộ đạt trình độ sơ, trung cấp trong tổng số cán bộ quản lý HTX chiếm 48,7% (tăng 20,84% so với cuối năm 2001); tỷ lệ cán bộ đạt trình độ cao đẳng, đại học chiếm 22,7% (tăng 15,77% so với cuối năm 2001).
Việc thực thi Luật HTX năm 2012 đã tác động nhiều đến sự phát triển kinh tế tập thể. Hiện nay, doanh thu các HTX ước đạt 74.669 tỷ đồng (tăng 16.173 tỷ đồng so với năm 2013), bình quân doanh thu đạt 8 tỷ đồng/HTX. Nhiều HTX được củng cố về tổ chức, nâng cao năng lực theo Luật HTX, tập trung vào làm dịch vụ, liên kết, phối hợp, hỗ trợ hoạt động sản xuất kinh doanh, tham gia thị trường của các hộ thành viên…Lĩnh vực và phương thức hoạt động của các hợp tác xã trở nên đa dạng, phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế; hình thành những mô hình HTX mới.
Bên cạnh những kết quả tích cực đạt được, tình hình hoạt động, phát triển kinh tế tập thể, HTX đến nay vẫn còn không ít hạn chế: Khu vực kinh tế tập thể của nước ta đến nay chưa phát triển như mục tiêu đặt ra. Đổi mới và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể còn nhiều khó khăn. Tốc độ tăng trưởng, tỉ trọng đóng góp của khu vực kinh tế tập thể vào GDP còn thấp và có xu hướng giảm. HTX phát triển không đồng đều giữa các địa phương, vùng, miền, giữa khu vực nông nghiệp và phi nông nghiệp. Số lượng HTX tuy tăng, nhưng số lượng thành viên bình quân trong HTX có xu hướng giảm; không ít thành viên tham gia hoạt động của HTX còn hình thức, chưa thực hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ trong HTX. Năng lực nội tại của HTX còn yếu, hiệu quả hoạt động chưa cao, mô hình tổ chức lỏng lẻo, chưa phù hợp, trình độ cán bộ quản lý HTX còn hạn chế. Phần lớn HTX, tổ hợp tác có quy mô nhỏ, vốn ít, phạm vi hoạt động hẹp, năng lực cạnh tranh, lợi ích mang lại cho thành viên thấp; tính liên kết trong nội bộ HTX còn rất yếu; vấn đề nợ của HTX, tình trạng chiếm dụng vốn chưa được xử lý dứt điểm. Các hoạt động liên doanh, liên kết giữa các hợp tác xã và giữa hợp tác xã với các tổ chức kinh tế khác chưa phổ biến. Số lượng liên hiệp hợp tác xã ít; tổ chức và hoạt động của tổ hợp tác thiếu ổn định; nhiều hợp tác xã chuyển đổi, tổ chức lại mang tính hình thức, chưa thực sự chuyển biến về chất.
Để tiếp tục phát triển mạnh mẽ hơn nữa kinh tế tập thể, hợp tác xã ở Việt Nam trong giai đoạn tới, cần quán triệt sâu sắc những quan điểm của Đảng trong Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII, nhất là Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16-6-2022 về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới.
Phấn đấu đến năm 2030 cả nước có khoảng 140.000 HTX, với 2 triệu thành viên; 45.000 HTX với 8 triệu thành viên; 340 liên hiệp hợp tác xã với 1.700 hợp tác xã thành viên. Để thực hiện mục tiêu đó, cần: 1) Nhận thức đúng, đầy đủ về bản chất, vị trí, vai trò và tầm quan trọng của kinh tế tập thể trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; 2) Tiếp tục đổi mới, hoàn thiện cơ chế, chính sách khuyến khích, hỗ trợ phát triển kinh tế tập thể; 3) Đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của các tổ chức kinh tế tập thể; 4) Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước đối với kinh tế tập thể; 5) Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, xã hội - nghề nghiệp và Liên minh HTX Việt Nam đối với phát triển kinh tế tập thể.
Việc tiếp tục đổi mới, hoàn thiện cơ chế, chính sách khuyến khích, hỗ trợ phát triển kinh tế tập thể cần đặc biệt quan tâm sửa đổi, bổ sung Luật HTX năm 2012. Trong đó lưu ý một số nội dung: đơn giản hóa các thủ tục hành chính;  khuyến khích mở rộng quy mô; thành lập doanh nghiệp trong hợp tác xã; tỷ lệ cung ứng dịch vụ bên ngoài thành viên; sự đa dạng về mô hình tổ chức và phương thức hoạt động ở các ngành, lĩnh vực khác nhau; quy định phân biệt thành viên chính thức và thành viên liên kết; quy định về kiểm toán; hoạt động tín dụng nội bộ; quy định về ứng dụng công nghệ số; xây dựng cơ sở dữ liệu số của HTX, cơ sở dữ liệu số về kinh tế tập thể, HTX cả nước; chế tài xử lý vi phạm.
Thực tiễn phát triển trên thế giới và ở nước ta ngày càng khẳng định, kinh tế tập thể, HTX là mô hình hoạt động hiệu quả, phù hợp với điều kiện kinh tế thị trường. Phát triển kinh tế tập thể, HTX là tất yếu khách quan, có ý nghĩa chiến lược và lâu dài trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Trải qua các thời kỳ phát triển, bản chất, giá trị và các nguyên tắc hoạt động, vai trò của kinh tế tập thể, HTX phù hợp với chủ trương của Đảng về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta và quy định của Hiến pháp.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội Đảng thời kỳ đổi mới, Phần I (Đại hội VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII). 
Xem: dangcongsan.vn, chinhphu.vn, vca.org.vn, tapchicongsan. org.vn, hdll.vn.