Dấu ấn linh vật rắn trong đời sống con người

Biểu tượng rắn trong văn hóa Việt

Trong văn hóa Việt Nam, rắn hay còn gọi là Tỵ - giữ vị trí thứ 6 trong số 12 con giáp, là loài vật có thân hình uốn lượn mềm mại, tượng trưng cho sự linh hoạt, thông minh và khôn ngoan.

Theo quan niệm của người Việt, hình tượng rắn xuất hiện rất đa dạng với những biến thể khác nhau, như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng, thậm chí là rồng… Hình tượng rắn đại diện cho sự biến đổi và tái sinh, giống như rắn lột xác để tái sinh, con người cũng cần phải không ngừng đổi mới, vượt qua giới hạn của bản thân để trở nên tốt đẹp hơn. Do đó, chúng còn được xem là biểu tượng của sự sống lâu, sức khỏe dồi dào và may mắn. 

Trong dòng chảy văn hóa Việt Nam, hình ảnh rắn xuất hiện khá nhiều trong chuyện dân gian, trò chơi của con trẻ và trong tín ngưỡng dân gian của người Việt Nam… Có thể kể đến những câu chuyện huyền thoại của người Việt như: Sự tích thánh Linh Lang, Sự tích Hồ Ba Bể, Thạch Sanh, Rắn báo oán, ông Dài, ông Cộc… hay Lấy chồng rắn trong truyện cổ Chăm. Đặc biệt truyện “Con Rồng cháu Tiên” - đây là huyền thoại chim tổ và huyền thoại rắn bố để trở thành mẹ tiên Âu, bố rồng Lạc sinh ra bọc trứng, nở trăm con - cội nguồn của người Việt ngày nay…

Tục thờ thần rắn ở Việt Nam khá phổ biến. Ở Bắc bộ, tục thờ thần rắn thể hiện qua hệ thống đền thờ rắn ở dọc theo các con sông lớn có đến 316 ngôi đền thờ thần rắn, các ngôi đền này đều thờ một cặp rắn là “Ông Dài, Ông Cộc” và qua các di tích, lễ hội như Thần tích và hội làng Linh Đàm thờ vị thủy thần Bảo Ninh; Hội làng Thủ Lệ, Hội làng Nhật Tân cũng thể hiện những dấu vết của tín ngưỡng thờ rắn; Hội làng Yên Nội (Từ Liêm, Hà Nội) thờ Thổ Lệnh Bạch Hạc Tam Giang; Hội làng và truyền thuyết Thánh Tam Giang ở Bắc Ninh.

Tại khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nam Bộ, rắn cũng là một vị thần được thờ chính của người Chăm ở khu vực Ninh Thuận và Bình Thuận, với hình tượng con rắn thần Naga. Người Khmer Nam Bộ cũng thờ thần rắn Naga nhưng với niềm tin thần là người làm chủ nguồn nước, sẽ tạo ra mưa thuận gió hòa cho các cư dân nông nghiệp lúa nước, vì theo họ thì Naga cũng có nghĩa là thần mưa, tạo mưa cho vạn vật sinh sôi. Khu vực miền Trung bộ, tín ngưỡng thờ thần rắn cũng được nhiều dân tộc tôn thờ và xem đó là một con vật linh thiêng, có thể hô phong hoán vũ. Người Mường ở Thanh Hóa có một ngôi đền thờ thần Rắn được biết đến hiện nay ở thôn Lương Ngọc, xã Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy, tương truyền, cá ở suối cá thần do một thần Rắn bảo hộ, che chở.

Trong lĩnh vực phong thủy, linh vật rắn đại diện cho nguồn năng lượng mạnh mẽ và bí ẩn. Nó được xem là vị thần bảo hộ, mang lại sự thịnh vượng và bình an cho gia chủ. Hình ảnh rắn uốn lượn thường được sử dụng trong trang trí với niềm tin rằng nó sẽ thu hút năng lượng tích cực và xua đuổi tà ma. Vì vậy, hình tượng con rắn trong văn hóa đã được ứng dụng trong các công trình kiến trúc mỹ thuật Việt. Chúng là hiện thân của quyền năng, sự linh thiêng và khát vọng may mắn của dân tộc.

Từ những ngôi đền cổ kính đến các công trình hiện đại, rắn hiện diện với nhiều hình thái phong phú. Có khi là những đường chạm khắc tinh xảo trên cột đá, có lúc lại hóa thân thành những bức phù điêu sống động trên mái ngói. Mỗi hình tượng rắn đều mang trong mình một câu chuyện, một lời cầu nguyện thầm lặng gửi đến các vị thần linh.

Ngoài ra, ở một khía cạnh khác trong quan niệm dân gian, rắn là con vật hiểm ác, tinh quái và có phần gian xảo. Rắn không có được hình ảnh tốt trong tâm thức của người Việt, có câu chuyện truyền thuyết về loài rắn như câu chuyện Thạch Sanh, Lý Thông, một huyền thoại khác là rắn báo oán mà Nguyễn Trãi bị tru di tam tộc... 

Đối với rất nhiều người Việt Nam nói chung, rắn không phải là loài vật thân thiện với con người và thường ghê sợ, ám ảnh. Vì vậy, nhiều câu tục ngữ, câu nói để phản ánh tính xấu của con người với hình ảnh con rắn như: “Khẩu Phật tâm xà” hay “Khẩu xà tâm Phật”, “sư hổ mang”, hay câu mắng mỏ: “đồ rắn độc”, rồi: “Đánh rắn là phải đánh dập đầu”, “Cõng rắn cắn gà nhà”, “ngóc đầu dậy”, “đánh rắn động cỏ”, “Đả thảo kinh xà”...

Biểu tượng rắn trong văn hóa thế giới

Hình tượng linh vật rắn trong văn hóa châu Á mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, phản ánh sự phong phú trong quan niệm và tín ngưỡng của khu vực. Tại Ấn Độ, chúng được tôn sùng như một biểu tượng thiêng liêng, xuất hiện trong các tác phẩm điêu khắc và nghệ thuật tôn giáo. Người Hindu xem rắn là hiện thân của sự bất tử, trí tuệ siêu phàm và sức mạnh tâm linh. Hình ảnh các vị thần cầm rắn trên tay hay để rắn quấn ngang mình là motif phổ biến.

Ở Trung Quốc, hình tượng rắn gắn liền với thần thoại và truyền thuyết cổ đại. Tranh vẽ thần Phục Hy đầu người đuôi rắn và thần Nữ Oa đầu người mình rắn được tìm thấy trên các vách đá, thể hiện tầm quan trọng của chúng trong văn hóa Trung Hoa cổ đại. Tại Campuchia, thần rắn Naga đóng vai trò quan trọng đối với tín ngưỡng dân gian, tượng trưng cho sự bảo vệ và phù hộ.

Ở phương Tây, hình tượng linh vật rắn trong văn hóa cũng được đề cao. Ví dụ, thần thoại Hy Lạp, rắn xuất hiện dưới nhiều hình thái đa dạng, như sinh vật Medusa với mái tóc rắn. Hay đặc biệt hơn là biểu tượng rắn quấn quanh cây gậy Asclepius. Đây đã biểu tượng của ngành Y, thể hiện cho sự chữa lành và tái sinh.

Qua quan niệm và cách nhìn khác nhau về linh vật rắn, nhưng tựu chung đều cho thấy rằng rắn có được một vị trí khá quan trọng đời sống văn hóa tâm thức nhiều dân tộc trên thế giới cũng như Việt Nam, rắn là con vật có sức ảnh hưởng mạnh mẽ đối với phong tục, tín ngưỡng của con người.